Во моментот кога пламенот од летечко стакло и шрапнели се разгоре низ нивниот стан, Микола и Наталија Андриушченко одлучија дека е време да си заминат.
За време на експлозијата пред нивниот прозорец, неговиот син и двајцата внуци биле во посета на пензионерите во нивниот стан во село на југот на Украина. Наталија, која стоела блиску до двете момчиња, ги заштитила со своето тело додека сите паѓаа на подот.
„Дури после ова решивме да го напуштиме ова место“, вели Микола, покажувајќи кон дупките во ѕидовите на неговиот сега слободен дом во Луч.
„Живеевме во подрум еден месец, но што ќе правиш? Војната е војна“, вели тој.
По еден месец во подрумот на соседот, парот се преселил на север во Миколајев.
Луч се наоѓа во коридорот меѓу јужните градови Херсон и Миколајев, во област во која со месеци се водеа жестоки борби по целосната инвазија на Русија на Украина во февруари 2022 година, вклучувајќи ја и станбената зграда на Андриушченкос.
Зградата стара 70 години е непогодна за живеење, а жителите велат дека треба да се урне и повторно да се изгради од темел, бидејќи веќе никој не ги поправа овие два ката од советската ера. Многумина се надеваат дека ќе се вратат сега кога Луч изгледа релативно безбеден по повлекувањето на Русија преку реката Дњепар минатата есен. Денес, регионот на Миколајев се наоѓа на нова линија на фронтот: тој е границата во битката на Украина за обнова, иако во меѓувреме земјата ја продолжува својата борба да ги истера руските сили.
Град на бранот
Руските сили направија голем напредок на југ во раните денови на инвазијата, заземајќи го Мелитопол, опсадувајќи го Мариупол и преполнувајќи го Херсон. Тие се приближија до Миколајев, окупираа дел од регионот, но никогаш не успеаја да го заземат самиот град.
На сливот на реките Пивдениј Бух и Инхул, Миколајев на локалното население им е познат како „град на бранот“ - и таму се проби бранот на рускиот јужен напредок.
Украина повторно го зазеде јужниот дел од регионот на Миколајев во брзата контраофанзива минатата есен, која беше кулминација со ослободувањето на Херсон во ноември.
Херсон и понатаму е под упорно гранатирање на руската артилерија на спротивниот брег на реките Дњепар. Но, Миколајев и неговата периферија, иако се предмет на чести ракетни напади, се сметаат за безбедни од помалку предвидливи артилериски напади.
Како и другите големи градови кои беа загрозени, но никогаш не беа заземени од руските сили, Миколајев е место на големи штети и уништувања. И беше под опсада подолго од Чернихив на север и Харков на исток.
„Миколајев беше под оган секој ден осум месеци по ред“, рече Дмитро Тарасенко, кој ги води локалните операции на Тимот за поддршка на Украина, кој ги координира невладините организации и странската помош во тешко погодените делови од земјата. Листовите од иверица ги заменија стаклените стакла на сите прозорци на канцеларијата од која работи тимот за поддршка во сенката на уништеното седиште на регионалната управа на Миколајев.
На 29 март 2022 година, руски ракетен напад ја уништи зградата во самиот центар на градот, при што загинаа 37 владини работници и воен персонал. Деветнаесет месеци подоцна, тој е симбол на целокупното уништување: градот, становите, училиштата и мостовите се во урнатини.
Во областа има 130 згради и објекти за кои е потребна реконструкција, вели Ана Билјавска, од Миколајев, која работи за Програмата за развој на Обединетите нации (УНДП). Тимот за поддршка за Украина брои 1 279 образовни, медицински и енергетски објекти уништени низ регионот на Миколајев.
„Ние не само што треба да ги вратиме луѓето, туку треба и да ги натераме да останат. Дури и пред војната, тоа не беше најразвиеното место во Украина,“ вели Нилс Кристиенсен, проект менаџер за УНДП.
„Миколајев отсекогаш бил град од кој луѓето се оддалечувале“, рече Тарасенко, жител на Миколајев.
„Сега си градиме репутација. Досега, функционира“.
На брегот
Секогаш засенет од блиската Одеса, Миколајев се бореше во пресрет на советскиот колапс во 1991 година.
Името на градот е во чест на светецот-заштитник на морнарите. Костурот на Миколајев, град веднаш до реката на Црното Море го направи идеален за бродоградилишта. Овде беше изграден советскиот ракетен крстосувач Слава, кој подоцна беше прекрстен во Москва и потона минатата година во еден од првите големи неуспеси за Русија по целосната инвазија.
Сидра и рози од компас ги красат градските транспаренти. Споменик од леано железо со печат на годината на основањето на градот 1789 година ги пречекува посетителите кои пристигнуваат на главната железничка станица, разбивајќи ја монотонијата на нејзините прозорци.
Во поголемиот дел од советската ера, Миколајев беше забранет за странци како воена производствена зона. Економски спас во тоа време, но нејзините бродоградилишта почнаа да се распаѓаат, како што пропадна Советскиот Сојуз, без ништо да го заземе нивното место во локалната економија.
„Многу луѓе, особено постарата генерација, велат: „Зарем не гледате колку имавме тогаш? Сите работеа“, вели Билјавска.
Како што советската ера остануваше во минатото, локалната самоуправа се насочи кон развојот, но напредокот остана неостварлив. А потоа дојде војната.
Подобро да се вратиме?
Улогата на Миколајев во запирање на рускиот напредок всади ново чувство на гордост, а успехот на неговите напори за обнова има импликации за пошироките амбиции на земјата: да се изгради подобро, особено деловите од земјата кои остануваат окупирани.
Локалните ресурси се очајно ограничени. Градскиот буџет пред инвазијата изнесуваше околу 5,5 милијарди гривни (150 милиони долари), а тој број опадна далеку, при што градоначалникот Олексиј Сенкевич сега се бори против промените што ќе ги пренасочат даноците на доход што ги плаќаат војниците од градовите кон сојузната влада.
Градот и нацијата се свртуваат кон странска помош и од невладините и од владите. Претседателот Володимир Зеленски презеде активна улога во лобирањето странска помош за Миколајев и неговиот регион. Данска го презеде водството со директно партнерство со градот за поддршка на неговата реконструкција. Холандија, исто така, беше главен играч, при што двете земји беа привлечени врз основа на нивните значителни интереси за транспорт и бродоградба.
Вистинската реконструкција останува предизвикувачки процес, кој бавно се пробива. Данска, на пример, најави официјално отворање на канцеларија во градот на почетокот на октомври, без да разјасни дали е навистина отворена. Тие не прифаќаа посетители.
Овој град ориентиран кон вода се бори да ја обнови својата мрежа за вода, отсечена во април 2022 година. И сите деца во градот сè уште учат од далечина, поради стравувањата од дополнителни напади врз училиштата.
„Работиме на враќање на квалитетното водоснабдување на жителите на градот и жителите на Миколајев што помалку ги чувствуваат последиците од војната“, напиша градоначалникот на својата страница на Фејсбук во септември, предвидувајќи враќање на водоводните услуги во јуни 2024 година.
Еден извор на оптимизам во традиционалниот град за изградба на бродови се разговорите за потребата Украина да ја обнови својата поморска флота, од која голем дел беше изгубен кога Русија го зазеде Крим во 2014 година или го уништи на почетокот на целосната инвазија.
Сепак, голем дел од тој оптимизам останува перспективен.
Додека руските сили никогаш не го зазедоа Миколајев, тие напредуваа на три страни од градот и накратко го зазедоа Вознесенск, помал град посеверно, окупирајќи го три дена пред украинските сили да ги избркаат.
„Ние во голема мера бевме градот кој прво требаше да ги застане, а потоа да го победи Москалите“, рече градоначалникот Јевхен Величко, користејќи погрден термин за Русите.
Вознесенск е видливо подалеку во својата реконструкција и поправка, делумно благодарение на краткотрајноста на окупацијата и релативно стабилниот буџет кој се базира на локалното богатство.
Мостот што Украина го разнесе за да ги зароби руските сили во Вознесенск е целосно поправен. Градската влада гради нова канцеларија во центарот на градот, која е подготвена да се отвори наскоро. Одамна затворената кафетерија надвор од локалната болница, која во голема мера беше отстапена на кучиња скитници и сквотери, сега се претвора во центар за рехабилитација. И можеби најважно, според Величко, децата се враќаат на училиште, во одделни смени за да можат сите присутни да се вклопат во засолништата за воздушни напади.
Бавен напредок
Напредокот е многу побавен кон југ, во коридорот меѓу Херсон и Миколајев.
Свитлана Хинжул гордо вели дека е една од 38-те жители кои никогаш не го напуштиле Луч. Таа раководи со локалната Палата на културата, повеќенаменски центар што служи и како градско собрание и како клуб, простор за изведба и дом за неа и нејзиниот сопруг.
Руската инвазија ја направија Свелана водач на заедницата. За време на првичниот напад, таа се обиде да ги собере соседите да ископаат засолништа за бомби. Многу од тие соседи, вели таа, ги третирале првите денови од инвазијата како шега, но на крајот останале во засолништето што таа го ископала.
Сега, Хинжул и нејзиниот сопруг, кога тој не се бори, живеат во некогашната сала за танцување, еден од помалку оштетените делови на зградата. Повеќето од прозорците се скршени, но таа е благодарна што се повторно има струја.
„Треба да обновиме сè од ништо“, вели таа.
„Луѓето се враќаат - барем оние кои имаат каде да се вратат“, вели Светлана.
Невладините организации и волонтери обезбедуваат голем дел од помошта за обнова во рана фаза, но, таа помош ги задоволува само поправките на домовите.
Изолирајте ја Украина, проект кој ги заменува скршените прозорци со двојна пластика, е во моментот активен во областа. Нејзините менаџери ја истакнуваат транспарентноста и изолацијата на пластиката многу подобра од иверица, а истовремено се многу поотпорни на експлозивни експлозии.
Каритас Украина дистрибуира врати, прозорци и материјали за покриви бесплатно се додека локалното население може самостојно да ги инсталира.
„Архитектите дојдоа и ме прашаа за мислење“, рече Настија, учителка која живееше над Андриушченко во стан што сега е срушен.
„Дајте им домови на луѓето и селото ќе оживее. Ќе имаме полни училишта. Живеењето овде ќе биде како порано“, уверува таа.
Граничен менталитет
Југоисточно од Луч, преку линијата во Херсонската област, Посад-Покровске практично останува напуштен. Освен Пономаренкос.
„Сè започнува со вода. И бунарот се исуши“, рече Анатолиј Пономаренко.
Толик бил просперитетен земјоделец кој работел во сега уништениот Луч. Неговата сопруга, Олена, е учителка која откако поминала неколку месеци во Нововолинск, во близина на полската граница, сега се вратила за да помогне во обновата на домот.
Покрај тоа што е појужно од Луч, Посад-Покровске ја има несреќата да се пробие на М14, главниот пат меѓу Херсон и Миколајев. Според Толик, руските трупи минувале на автопатот првиот месец од инвазијата, горе-долу игнорирајќи го селото, се додека не биле разбиени посеверно, а во тој момент неговиот дом станал бојно поле.
Остатоци од проектили има насекаде. Стаклената градина на Пономаренкос е широко распукана, со пластична обвивка што се мрда на ветрот. Сите негови животни ги нема, но тука се новите патки и кокошки што му ги дал еден волонтер и Умка, семејното куче.
Толик го покажува својот трактор, предните тркала се искинати и моторот широко отворен.
„Му го дадов на мојот пријател, а тој го однесе на терен и прегази противтенковска мина. Не одиме повеќе на полињата“, вели тој.
Остатокот од нивниот двор полека се поправа благодарение на комбинацијата од неговото сопствено лукавство и парите што доаѓаат од неговиот син и ќерка, кои живеат во странство. Неговата ќерка на пример, пратила 3 000 долари за покривот.
Толик има извајано неколку цементни статуи кои, заедно со виновата лоза што расте преку жиците на сцената и дава слика на грчки имот. Тој го искористи истиот талент за да ги закрпи дупките од гранатирањето, особено во околниот ѕид, каде што вели дека украинските сили поставиле фрлач на гранати.
Премиерот Денис Шмихал ги назначи Посад-Покровске и пет други опустошени од војната општини како прва транша од новата програма „да се изгради подобро“ на крајот на април. Шведска донираше 20 „модуларни домови“.
„Зеленски дојде овде двапати. Тој дури и ја постави првата тула. И според тој план, тие рекоа дека ќе имаат куќи до оваа есен. Но, можете да видите, тие не ја направија ниту основата“, вели Толик.
Сцената е мрачна. Жена со масивен стап за одење и марама на глава се пробива покрај пресушениот канал на јужниот раб на селото. Еден човек вози велосипед натоварен со неверојатен број бокали до сегашниот извор на вода, решетка од шипки кои излегуваат од воден кревет паднат на земја.
Во Луч, скептицизмот е исто така опиплив, особено со доаѓањето на зимата.
„Дојдоа две организации и им кажав за селото за да можат да помогнат во обновата на овие згради. Тие ветија дека ќе го направат тоа, а потоа само заминаа“, рече Настја.
„Знаете, многу луѓе дојдоа кај мене и сите го направија истото- ветуваа, а потоа заминаа и не заборавија“, рече Хинжул.
Зад неа, една старица која го прислушуваше разговорот надвор од разурнатата Палата на културата тивко испушти глас:
„И сите заборавија“, повтори таа со потсмев.
